Gijs Wortel heeft speciaal voor de vernieuwde uitgave een Nawoord geschreven: een persoonlijk beschouwing over het boekbindersvak aan het einde van de 19e eeuw. Uiteraard kon hij gebruikmaken van een origineel uit zijn eigen prachtige bibliotheek.
Nawoord
Het lezen en bestuderen van oude vakboeken brengt je terug naar de oorsprong en basis van ons boekbindersambacht. Kenmerkend voor het ambacht is dat, ook al in de 19e eeuw, de overdracht van kennis en vaardigheden plaatsvond van meester naar gezel naar jonggezel en leerling. Deze kennis werd meestal mondeling en door praktische oefening en ervaring overgedragen. De schrijvers van Het geïllustreerde boekbindersboek, L. Brade & dr. E. Winkler, wilden dat uitbreiden door hun vakkennis op papier te zetten, zodat meer aankomende en werkzame boekbinders ervan konden profiteren. Het uit het Duits vertaalde vakboek is meer dan een opsomming van technieken en vaardigheden. De omschrijvingen en toelichtingen zijn tekenend voor de tijd dat de boekbinder uitkeek naar hulpmiddelen, apparaten en machines om het tijdrovende handwerk lichter te maken en te versnellen.
In de inleiding van het boek schrijft de auteur: ‘Vooruitgang, verstandige toepassing van de menschelijke bekwaamheid en werkzaamheid, is de keuze welke tegenwoordig door ieder vak van nijverheid, geen uitgezonderd, moet gehuldigd worden. Ook in de boekbinderij en de vervaardiging van portefeuilles en cartonwerken, treedt het werktuig gedurig meer op de voorgrond, zodat zelfs de kleinste werkplaats die niet lang zal kunnen missen. Van dit oogpunt uitgaande, hebben wij juist het meest ons bezig gehouden met het in verband brengen der menschelijke hand met het werktuig. Ieder onderwerp is zoo klaar en bevattelijk voorgesteld, dat gelijk de meester en knechts zoo ook de leerlingen een nuttig gebruik van dit boek kunnen maken.’
Ik heb met veel genoegen het omvangrijke handboek gelezen. Het was vaak of ik mijn oude leraren op de Grafische School, ruim 60 jaar geleden, hoorde tijdens de lessen. Het boekbinden kenmerkt zich door de vele ‘weetjes’ en de opgedane ervaringen met materialen en hulpmiddelen.
De 70 mooie afbeeldingen afgedrukt van houtgravures maken dit tijdsdocument compleet.
De omschrijving van de eerste vouwmachine in figuur 4 (pagina 21) en de bijgaande tekst laat zien dat mechanisatie geen overbodige luxe was. Om de voorlopers van de tegenwoordige onmisbare machines te zien, zoals de snijmachines, de persen en de verguldpersen aan de hand van de afbeeldingen, is indrukwekkend. De oproep om per stad met meerder boekbinders een dergelijke machine aan te schaffen om de productie van maximaal 300 katerns, handgevouwen per uur, te brengen naar 2.000 toont de vooruitziende blik van de auteur.
Het boek leest ook als een soort vademecum. Ter informatie zijn de fabrikanten van apparaten en machines vermeld met daarbij de aanschafprijzen. De genoemde machinefabrikanten zijn van ver voor de later bekende namen als Karl Krause en de Brehmer die rond 1910 in de omgeving van Leipzig actief waren.
De boekbinder nam in die tijd een onmisbare plaats in, in iedere stad. Veelal in combinatie met de plaatselijke boekhandelaar. Naast het binden van de reguliere boeken, veelal voor particulieren, moesten er ook kantoorboeken gebonden worden voor bedrijven en instellingen. Daarbij was het ook duidelijk dat iedere boekbinder nog geen kantoorboekbinder was. De eisen die aan dergelijke boeken werden gesteld waren hoog. De boeken moesten lang mee en het vlak open liggen zodat er in geschreven kon worden, was een vereiste. Ook het maken van portefeuilles, tassen en andere cartonnages heeft aandacht in het boek gekregen.
Voor het boekbinden zijn ook het maken van de verschillende snedeversieringen besproken, o.a. het marmeren en snedevergulden. Het handvergulden met de gebruikelijke gereedschappen, werkwijzen en voorbeelden. Verrassende afbeeldingen van de verguldhaard en de gasoven (pag. 262), gevolgd door de eerste verguldpersen (pag. 263-268).
Bijzonder is het aanhangsel ‘Voorschriften voor verschillende artikels, die voor den boekbinder van belang zijn’ (pag. 309-326). Veel recepten en verwijzingen zijn ook nu nog te gebruiken,
Van mijn oud-leraar en latere collega J. Swaving kreeg ik een origineel exemplaar van dit boek, gebonden als halfleren Franse band met ribben. Al ver voordat hij dit boek kreeg, zijn er achterin op blanco vellen aanvullende recepten en werkwijzen geschreven. Deze zijn ook in de heruitgave achterin opgenomen. Het gaat over het vergulden van fluweel, zijde stoffen en perkament, over het kleuren van perkament in groen, rood, geel, groen en blauw, en tenslotte het oplossen van brief-lak.
Het geïllustreerde boekbindersboek is, zoals de titel aangeeft, een echt boekbindersboek.
Gijs Wortel
